gan Miriam Elin Jones

Wedi darllen erthygl diweddaraf Elidir Jones am duedd ymysg beirniaid llenyddol tuag at gyfrolau ffug-wydd fe es ati i ymbalfalu drwy adroddion hen Beirniadaethau a Chyfansoddiadau eisteddfodol.

Oes tuedd go iawn?

Tybiwn taw’r ateb bras yw, oes, oes wir! Wnes i gychwyn pendroni wedi darllen geiriau Elidir wrthi iddo sôn am adolygiad o’i nofel newydd, Y Porthwll. Mae’n ymddangos fod dau dueddiad amlwg ymysg beirniaid llenyddol:

1. Ymddiheirio fod darn yn destun ffuglen wyddonol.

neu

2. Mynnu nad dyma’r ‘fath o lyfr’ maent yn eu darllen fel arfer.

Er bod Llŷr Titus, a adolygodd Y Porthwll yng nghylchgrawn Barn, yn ffan o’r genre, ac hyd yn oed wedi ysgrifennu nofel ffuglen wyddonol i bobol ifanc, un o’i sylwadau agoriadol yw rhybuddio darllenwyr: ‘Rhag ofn fod y syniad o droi at y math hwn o ysgrifennu yn ddychryn i ddarllenwyr posib tydi’r elfen ffuglen wyddonol ddim yn llethu popeth arall ynddi.’

Nawr, yng nghorff yr adolygiad, mae’n canmol y nofel. Serch hynny, mae’n ymwybodol fod yna rhyw stigma wrth fynd ati i ddarllen ffuglen wyddonol yn y Gymraeg. Ac mae yna (neu’n teimlo fel bod yna) stigma amlwg iawn wrth fynd ati i drafod ffug-wydd Cymraeg.

Ddim yn fy nghredu…?

Yn rhan o fy ngwaith ymchwil (doctoraeth yn adran Gymraeg Aberystwyth), dwi’n gwneud lot o bethau cyffroes, megis chwilota drwy hen gyfrolau Beirniadaethau a Chyfansoddiadau ‘Steddfod, a synnais droeon wrth weld ymateb beirniaid i’r enghreifftiau ffuglen wyddonol prin sy’n dod i law yn y fath gystadlaethau.

Er enghraifft…

1964: Cofio ni’n sôn am D. Griffith Jones? Wel aeth ati gyda’r nofel zombie Ofnadwy Ddydd i gystadlu am y Fedal Ryddiaith.

Doedd Caradog Pritchard – awdur Un Nos Ola Leuad, un o nofelau mwyaf arbrofol ac arwyddocaol yr 1960au – ddim yn rhy impressed: ‘Dyma waith mwyaf rhyfedd ac ofnadwy’r gystadleuaeth.’ Ai ymlaen i’w alw’n ‘gabledd noeth’ a ‘sgit nad yw’n taro deuddeg’.

Er bod ei gyd-feirniaid, G.M. Ashton a John Gwilym Jones, yn dipyn caredicach, pwysleisir mai ‘stori’ yw hi ac un all fod yn ‘boblogaidd’. Geiriau digon dychanol yng nghyd-testun beirniadaeth Gymraeg. Ych, hen nofelau ysgafn!

Y flwyddyn cynt, enillodd yr awdur gystadleuaeth ‘Nofel i Bobl Ifanc’ a feirniadwyd gan neb llai na Islwyn Ffowc Elis. Addas i blant ond ‘too much’ i oedolion, o bosib?

1998: Mae Blodyn Tatws gan Eirug Wyn yn ennill Y Fedal Ryddiaith.

Gret! Enghraifft o ffug-wydd sy’n trafod robots a’u peryglon yn dod i’r brig. Wedi gweld y nofel ffantasi, Seren Wen ar Gefndir Gwyn, yn cipio’r fedal yn 1992, mae unrhywbeth yn bosib, a gwelwn don o gynnyrch ôl-fodern ac uchelgeisiol yn dod yn ‘trendi’ iawn mwya’ sydyn.

Tro bwynt yntau..?

Ymddengys hyd yn oed yn 1998 bod dod o hyd i feirniaid agored eu meddwl ynglyn â ffug-wydd yn amhosib. Sylwch ar sylwadau’r beirniaid:

Hafina Clwyd: ‘Syrthiodd fy nghalon i’m slipars pan sylweddolais ein bod ym myd ffuglen wyddonol, ffantasiol, oherwydd dda gen i mo’r cyfrwng arbennig hwnnw a theimlwn mai syrffedu a wnawn ymhell cyn cyrraedd y diwedd.’

Harri Pritchard Jones: ‘Hwyrach y dylai rhywun fod wedi rhybuddio [Eirug Wyn] fod y beirniad hwn, o leiaf, bron yn alergaidd i ffuglen wyddonol.’

Roedd Ray Evans, y trydydd beirniad, am wobrwyo nofel arall. Ond ar gownt yr hiwmor a’r ffaith mai parodi o ffug-wydd yr enillodd y nofel hon. Ymddengys fod ‘elfen ffuglen wyddonol’ yn iawn, ond nid ffug-wydd gadarn. Dwi’n amau bod y tri beirniaid wedi newid eu meddyliau ynglyn â photensial nofelau o’r fath.

Beth am heddiw…?

Hyd yn oed yn 2013, mae Menna Baines yn cyfaddef wrth ddarllen deunydd ymgeisydd y fedal ryddiaeth o’r enw ‘Disgybl‘ taw ‘Dyma’r nofel wyddonias gyntaf imi erioed ei darllen ac yn gwbl groes i’r disgwyl, cefais flas mawr arni’.

Mae beirniaid cystadleuaeth y Gadair hefyd wedi drysu gan ymgais Aneirin Karadog i gyflwyno awdl yn trafod apocalyps zombiaidd. ‘Rhaid cydnabod i mi fod yn ymbalfalu yn y niwl yn ei gwmni…’ cyfaddefa Peredur Lynch. Serch hynny, mae’n diolch i AK am ehangu ei orwelion diwylliannol.

Yn y farchnad Gymraeg, lle’n anaml iawn y catagoreiddir nofel yn ôl genre, rhyfedd pa mor benderfynol yw beirniaid nad ydynt yn hoff o ffuglen wyddonol. (Dadl arall ar gyfer diwrnod arall a blog arall – yw ‘Nofel Gymraeg’ yn ei hun yn genre?)

A chyn i chi feddwl fy mod i jyst yn lladd ar feirniaid, rhaid cydnabod bod beirniaid yn gweld gwerth wedi iddynt ‘fentro’ a bod ‘yn ddigon dewr’ i fwrw ati gyda’r darllen.

Felly… pam nad ydynt wedi mynd amdani eisoes?

Llu o gwestiynau pellach

Ac eithrio parhau i gynhyrchu nofelau a straeon ffuglen wyddonol tan iddynt ddod yn rhyw fath o ‘norm’, neu o leia’ yn fwy cyffredin, a cheisio annog pobol ifanc i ddarllen yn eang – yn Gymraeg a Saesneg – a bwrw ati i ‘sgrifennu (ac wrth gwrs, rant arall wedi ei atalnodi â sawl ebychnod crac yw ‘peidiwch â dweud wrth lenorion beth i wneud’) dwi’n amau fod yna ryw lawer y gallwn ni wneud am y peth.

Does gennyf ddim ateb, felly. Sori. Ond dyma sawl cwestiwn, a lle i drafod a chnoi cul.

• Gyda’r dyfodol yn brysur agosau, i ble rydym yn mynd nesa?
• Oes yna broblem gydag ystyried fod ffuglen wyddol yn rhywbeth Cymreig?
• Oes gan bobl ofn nad yw’r Gymraeg yn gweddu i feysydd gwyddonol na thechnolegol ac felly rhyddiaith ffuglennol o’r fath?
• Oes RAID i ni fynnu dechrau pob adolygiad gyda chyfeirio at snobyddiaeth bobol (boed y beirniad ei hun neu ddarllenwyr) ynglyn â’r genre?
• Onid oes modd adolygu rhywbeth yn ôl rhinwedd ei stori neu chryfder ei gymeriadau neu ddychymyg, heb ystyried genre? (Neu, i fod yn fwy cytbwys, heb roi bwyslais gormodol i genre, fel y gwneir mewn adolygiadau ‘eraill’?)

Atebion ar cerdyn post, os gwelwch yn dda! [neu yn yr blychau ateb islaw]